Z HISTORII ŻYDÓW SKIERNIEWICKICH  

POCZĄTKI OSADNICTWA
Historia społeczności Żydów skierniewickich sięga końca XVIII w., kiedy to w 1797 r. pozwolenie na osiedlenie się w mieście otrzymał Wolf Lewin. Wcześniej nie było to możliwe ze względu na obowiązujący przez wieki przywilej „de non tolerandis Judaeis”. W 1800 r. poręczenie królewskie na osiedlenie się na stałe wraz z rodziną i służbą otrzymał Izrael Hirschkorn. Liczba ludności pochodzenia żydowskiego wzrosła do 73 mieszkańców w 1808 r. i 204 w 1820 r.
KONGRESÓWKA
Wśród pierwszych osadników byli kupcy, właściciele kramów, krawcy, kuśnierze. W 1815 r. ze względu na ludność pochodzenia żydowskiego przeniesiono tygodniowe targi z soboty na piątek, a od 1845 r. na czwartek, aby zachęcić kupców żydowskich z innych miast do wystawiania towarów w Skierniewicach. Miasto miało też przywilej odbywania 7 jarmarków rocznie.
Wydany 7 maja 1822 r. ukaz carski nakazywał wytyczenie w Skierniewicach rewiru żydowskiego, który został ustanowiony formalnie przez Radę Administracyjną 17 maja 1827 r. na obszarze znajdującym się na południe i południowy-zachód od rynku między ulicami Baranią (Okrzei), Poprzeczną (Mireckiego) Rawską, św. Stanisława i Stodólną (1 Maja). Obowiązek osiedlania się w rewirach żydowskich został zniesiony w 1862 r. Od 1826 r. prowadzono księgi urodzeń i zgonów dla Żydów w Skierniewicach. Z zachowanych dokumentów wynika, że w 1839 r. istniał już Dozór Bóżniczy, którym kierowali Leyzer Lipiez, Berek Werszkorn i Manos Warszauer, co oznacza, że istniała też gmina żydowska. W opisie miasta z 1860 r. znajduje się informacja o istnieniu bóżnicy u zbiegu ulic Piotrkowskiej, Poprzecznej i Barańskiej.
W 1854 r. zakończono budowę szkoły żydowskiej. Budowniczym był majster Jonasz Szwajcer. Drewniany budynek szkolny z mieszkaniem dla rabina i szkólnika został wzniesiony na rogu ulic Poprzecznej i Piotrkowskiej, obecnie Batorego, miał pełnić także funkcję domu modlitwy. Dom ten spłonął w pożarze. Dozór bóżniczy wydzierżawił 14 lipca 1880 r. pusty plac po budynkach spalonych w 1877 r. przy ul. Piotrkowskiej 18. W miejscu tym wybudowana została nowa, duża synagoga, według planów zatwierdzonych przez Wydział Budowlany RGW w 1881 r. Wzniesiono ją jeszcze w tym samym roku. Według opisów z pocz. XX w. synagoga miała wydzieloną część męską z amboną i ołtarzem, w której było 25 ławek z 180 miejscami, w części żeńskiej znajdowało się 25 ławek z 175 miejscami. Synagoga została spalona w październiku 1939 r. przez Niemców i rozebrana. Obecnie miejsce to jest terenem budowy.
Przy Piotrkowskiej 13 na terenie zajmowanym przez drewnianą bóżnicę, która uległa zniszczeniu został wybudowany w 1906 r. murowany, obszerny budynek z przeznaczeniem na dom modlitwy i szkołę. Składał się z przedziału męskiego i żeńskiego oraz 5 pokojów na piętrze. W przedziale męskim był ołtarz z miedzianym lichtarzem stoły, ambona, 8 rodałów, trybuna, 13 ław z 73 miejscami numerowanymi, dwie zasłony, pluszowy obrus, zegar ścienny, wieszadło oraz urządzenie elektryczne z 9 lampkami. W przedziale żeńskim stały 22 ławy z 180 numerowanymi miejscami i 3 lampki elektryczne. Obecnie w części budynku znajduje się sklep.
Własnością gminy była także murowana mykwa na Baraniej 9 wybudowana w 1854 r. na działce o wielkości 744, 97 m2. W okresie międzywojennym było w niej 5 wanien kaflowych, 2 cementowe, 2 drewniane, 2 pompy, trzy kotły - murowany, samowarowy i żelazny, piec żelazny, 5 szaflików i 8 ławek. Na podwórku stał murowany domek dla rzezi drobiu i domek dla stróża.
Drewniany szlachtuz służący do rytualnego uboju zwierząt wyremontowano w latach 1836-1840. Był to budynek długości łokci 22 szerokości 12, wysokości łokci 5, gontami kryty który zawierał dwa przedziały to jest dla chrześcijan i Żydów. W 1861 r. powstał projekt nowego szlachtuza, który został wybudowany przy ul. Stodolnej, "za miastem i w miejscu takiem skąd żadne wyziewy szkodzić nie będą zdrowi ludzkiemu (...) nie bardzo odległy od jatek i nad wodą".
W związku z wzrostem liczby ludności pochodzenia żydowskiego powstała konieczność wybudowania nowej rzeźni. Jak podaje E. Włodarczyk została ona wzniesiona przy ul. Rawskiej w 1899 r. Uboju dokonywano jeszcze po II wojnie światowej, obecnie budynek ten nie istnieje, na jego miejscu wybudowano bloki mieszkalne.
Najstarszy cmentarz żydowski położony między polami kasy miejskiej, rzeką Łupią i drogą Strobowską miał powierzchnię 7692,96 m2. Zachowała się kronika cmentarna prowadzona przez Bractwo Pogrzebowe od 1851 r., która prawdopodobnie nie była pierwsza. W okresie międzywojennym przy cmentarzu ogrodzonym parkanem wzniesiono murowany domek dla stróża. Na rozległym cmentarzu zniszczonym w czasie II wojny światowej, pozostało kilka macew oraz ohel cadyka Szymona Kalisza.
Cadyk urodził się 26 marca 1858 r. w Warce. Jego ojcem był Manachem Mendel Kalisz, matką Haia Rywka Frydman. Szymon Kalisz ożenił się z Chavą Benet, z którą miał 5 synów i córkę. W 1886 r. cadyk Szymon Kalisz przeniósł się z Warki do Skierniewic. Mieszkał w domu przy ul. Poprzecznej 61, który został zlicytowany 28 stycznia 1929 r., a po wojnie przejęty na rzecz skarbu państwa. Dziś nie ma śladów istnienia siedziby cadyka.
W k. XIX w. rabinem został Meir Jehiel po nim Lajb Holzstock, późniejszy rabin Ostrowca. W 1896 r. na czele dozoru bóżniczego stał Nuchim Rozenblum. Kolejnym rabinem był Szymon Meir Bender, który piastował tę funkcję do wojny.
Oprócz synagogi istniały prywatne domy modlitwy. Według akt Zarządu Powiatowego w 1903 r. w obrębie dawnego rewiru znajdowało się ich 7. Od 1900 r. przy ul. Piotrkowskiej istniał dom modlitwy u Icka Majera Lipszyca, przy Stanisławskiej istniały dwa – w domu Levi Libermana oraz w domu Moszka Arona. Był też dom modlitwy przy ul. Przyrynek (Jagiellońska) oraz kolejne dwa przy ul Strykowskiej w domach Antkiewicza i Moszka Wentlanda. W dużej sali w domu Szymona Kalisza przy ul. Poprzecznej dom modlitwy istniał od 27 października 1885 r.
W drugiej połowie XIX w. handel w mieście zdominowali żydowscy kupcy. Zajmowali się sprzedażą towarów korzennych, bawełnianych, sukna, handlowali solą, mąka, olejem, szkłem, fajansem, wyrobami żelaznymi, towarami mieszanymi. W latach 80. XIX w. do największych w mieście należała fabryka świec i mydła.
Sytuacja drobnych handlarzy i rzemieślników na pocz. XX w. była tragiczna. W 1906 r. w mieście zastrajkowali szewcy, po nich krawcy, a potem murarze. Protestując przeciw złym warunkom pracy domagali się obniżenia godzin pracy, podniesienia płacy i skrócenia okresu terminowania. W tłumieniu wystąpień brało udział wojsko garnizonu skierniewickiego.
W 1902 r. istniały w mieście cztery szkoły powszechne, w tym jedna żydowska, w 1913 r. odnotowano już dwie szkoły żydowskie. Były to szkoły koedukacyjne – w szkole nr 4 uczyło się 50 uczniów i 40 uczennic, a w szkole nr 5, prywatnej - 78 uczniów i 22 uczennice. Na przełomie wieku w mieście istniała czytelnia żydowska Lewkowicza.
W 1861 r. ogłoszono dekret o wyborach do samorządu miejskiego i powiatowego, na mocy którego Żydzi zostali po raz pierwszy w Królestwie Polskim dopuszczeni do wyborów na równych prawach z pozostałymi mieszkańcami. Ożywienie polityczne środowisk żydowskich nastąpiło na początku XX w.
I WOJNA ŚWIATOWA
W październiku 1914 r. Niemcy zajęli miasto bez walki. Kilka dni później znalazło się ono ponownie w rękach Rosjan. 24 października 1914 r. zażądali oni od proboszcza parafii św. Jakuba ks. Żaboklickiego deklaracji lojalności w imieniu mieszkańców miasta. Ksiądz odmówił poręczenia za ludność żydowską, wówczas Rosjanie przeprowadzili brutalną akcję wysiedlenia Żydów ze Skierniewic do Wiskitek. W grudniu miasto ponownie zostało zajęte przez Niemców. Wzdłuż Rawki przebiegała linia frontu. Zabroniono pod karą śmierci zbliżania się do niej. W nocy z 29 na 30 kwietnia 1915 r. Niemcy zamknęli w koszarach miejskich 700 żołnierzy, których następnie wywieźli do obozu w Szczypiornie, wśród nich było wielu Żydów.
W styczniu 1916 r. niemieckie władze okupacyjne powołały 24 osoby do rady miasta, między nimi Efraima Libermana, Izraela Szpichlera, Mosze Bombla. Rok później 29 lutego 1917 r. ukonstytuowała się Rada Miejska pochodząca z wyborów. Pośród 15 jej członków środowisko żydowskie reprezentował Szaja Lipszyc, Izrael Szpichler, Manel Szewajc, Dawid Papierbuch, Efraim Liberman. Niemcy zobowiązali ludność do dostarczania kontyngentów żywności i surowców. Aby ograniczyć ilość spożywanych produktów wprowadzili dla ludności kartki na zaopatrzenie oraz ograniczyli handel, wydając zezwolenie na handel określonym towarem tylko jednej osobie. I tak sól mógł sprzedawać wyłącznie Dawid Lipszyc, zapałki – Mozes Wentland, skup produktów włókienniczych prowadził Jankiel Rochman, złomu metalowego Ojzer Szmulewicz. Aby pomóc najuboższym, których liczba rosła powołano 10 sierpnia 1914 r. Komitet Obywatelski. Z jego pomocy skorzystało w 1915 r. 960 Żydów i 1098 Polaków.
MIĘDZYWOJNIE
W 1919 r. powstała Komisja Szacunkowa Miejscowa w Skierniewicach, której prezesem został sędzia pokoju Józef Dawid. Radę Miejską reprezentowali Antoni Kepper i Izrael Szpichler. Komisja została powołana dla spisania i dokonania oceny szkód wojennych w mieście.
Podstawową formą samorządności społeczności był kahał czyli gmina żydowska. Utrzymywała się z podatków, opłaty koszernego, dzierżawy rytualnej kąpieli, wsparcia amerykańskiego funduszu na utrzymywanie szkół, tygodniowych dobroczynnych składek dla biednych, dochodów z macy i cukru, dopłat magistratu na posiłki dla biednych oraz wpływów z amerykańskiego funduszu dla kombatantów. Gmina ponosiła koszty pensji rabina, utrzymania przytułku dla podróżnych, remontu rytualnej kąpieli, szkół religijnych „T-Tora”, Hatchija, Jesodei ha-Tora, prowadzenia kuchni dla biednych oraz wydatki na utrzymanie biura. Gmina subsydiowała także szkoły Talmud-Tora, „Tol, Tora”, bejt midrasz przy ul. Batorego, szkołę prowadzoną przez organizację „Tarbut”, szkołę dla dziewcząt „Bejs-Jakov”, oraz ochronkę „Kinder Haim” i ochronkę im. Szalom Alejchema znajdującą się przy ul. Przyrynek. Ochronka ta została rozwiązana w lipcu 1920 r. z braku środków finansowych. Gmina subsydiowała także bibliotekę „Renesans”, kursy organizowane przez Agudad - ortodoksyjnej organizacji politycznej.
W okresie międzywojennym oprócz szkół religijnych istniały dwie szkoły powszechne nr 4 i 5, w których uczyły się dzieci żydowskie. Szkoła nr 4 uzyskała siódmy oddział jako pierwsza w mieście w roku szkolnym 1921/22.
Ze względów sanitarnych na mocy zarządzenia Miejskiej Rady w Skierniewicach 19 lutego 1919 r. zamknięty został cmentarz przy ul. Strobowskiej. Po jego zamknięciu gmina zakupiła pod nowy cmentarz ziemię o pow. 16961,27 m2 przy drodze Trzcińskiej. Działka stykała się z gruntami Mikołaja Zwierzchowskiego, Olejnika, Józefa Mrówczyńskiego. Zachowały się pozostałości tego cmentarza, około 80 macew i obelisk upamiętniający ofiary Holokaustu.
W okresie międzywojennym sporządzono dwa spisy powszechne ludności – w 1921 i 1931 r. Według spisu z 1921 r. miasto liczyło 15265 osób, w tym 10800 osób wyznania rzymskokatolickiego, 4333 mojżeszowego, 95 ewangelickiego i 37 osób innych wyznań. Natomiast w 1931 r. według struktury narodowościowej na 20143 mieszkańców przypadało 15480 Polaków, 4371 Żydów, 19 Niemców, 11 Rosjan, 8 Ukraińców, i 80 osób innych narodowości.
W mieście działały amatorskie kółka teatralne i śpiewacze. Skierniewiczanie cenili zakłady fotograficzne Karpówny, która prowadziła zakład założony przez jej ojca Lipmana Karpa na ul. Senatorskiej. Znane było atelier fotograficzne Daniela Przedeckiego, pochodzącego z rodziny fotografów. Bracia Przedeccy – Daniel, Salomon i Szmul - mieli zakłady fotograficzne
w Żyrardowie, Łowiczu, Brzezinach, Grodzisku, Rawie, Tomaszowie. W czasie II wojny światowej Daniel Przedecki wraz z rodziną trafił do skierniewickiego getta. Zmarł 24 września 1941 r.
II WOJNA
25 listopada Fiszer, szef Okręgu Warszawskiego, wydał zarządzenie nakazujące oznakowanie przedsiębiorstw żydowskich.
Okupant przejął zarząd nad należącą do Żydów fabryką sklejek, a 1 grudnia wprowadził nakaz noszenia opasek z gwiazdą syjońską przez wszystkich Żydów powyżej 12 r.ż. przebywających poza miejscem zamieszkania. Jak podaje J. Józefecki, w sierpniu 1940 r. liczba mieszkańców miasta wynosiła 17473 osób narodowości polskiej oraz 6159 osób narodowości żydowskiej. Rok po wybuchu wojny, 15 października 1940 r. starosta skierniewicki zarządził utworzenie dzielnicy żydowskiej, której granice wyznaczała ul. Mszczonowska, południowa część Rynku, ul. Krótka do pl. Floriana, od południa ul. Tuwima, a od wschodu ul. Konopnickiej. W kolejnym rozporządzeniu z 22 października wszystkim Żydom mieszkającym w sąsiadujących gminach nakazano przeniesienie się w terminie do 15 listopada 1940 r. do getta. Przesiedlono wówczas 800 Żydów z powiatu. Przybywali także Żydzi z Łodzi, Konstantynowa Łódzkiego, Włocławka i Brzezin. 21 listopada zarządzono, że getto ma być ogrodzone płotem. W getcie brakowało żywności i leków. Złe warunki sanitarne sprzyjało chorobom. Wybuchła epidemia tyfusu plamistego i brzusznego.
21 stycznia 1941 r. starosta zarządził, że Żydzi nie mogą przebywać poza gettem bez specjalnego zezwolenia wydanego przez urząd pracy. W lutym większość Żydów z powiatu skierniewickiego przesiedlono do getta warszawskiego. Mogli wziąć ze sobą najpotrzebniejsze rzeczy, przemieszczali się pieszo lub na furmankach. Wiele osób nie przeżyło trudów podróży. Umarłych zostawiano w rowach. Ci którzy dotarli do getta warszawskiego zostali wywiezieni do Treblinki. Tylko nieliczni skierniewiccy Żydzi ocaleli. Udało się to m.in. rodzinie Kuczyńskich, która uciekła z Warszawy do getta w Rawie Mazowieckiej, a stamtąd do Skierniewic.
Na przełomie 1942 i 1943 r. powstał obóz w Dąbrowicach. Teren został ogrodzony drutem kolczastym. W obozie zgrupowano około 300 Żydów ze Skierniewic, Łowicza i Rawy. Mieszkali w barakach, wykorzystywano ich do prac rolnych w majątku Dąbrowice oraz oczyszczania stawów. Traktowano wyjątkowo brutalnie. J. Józefecki podaje, że w wyniku dotkliwego pobicia zmarło 5 osób, które zostały pochowane na cmentarzu przy ul. Granicznej. W 1944 r. więźniów wywieziono w nieznanym kierunku. W czasie wojny zginęło 46 Żydów w wyniku egzekucji przeprowadzanych przez Niemców. Obelisk ku ich czci został wzniesiony w 1947 r. na cmentarzu na ul. Granicznej.
mr

Tekst w oparciu o opracowania:
Fr. Filipski Sprawozdanie z działalności samorządu miejskiego miasta Skierniewic za czas 1927-1934
J. Józefecki Dzieje Skierniewic 1359-1975
E. Włodarczyk Z dziejów Żydów skierniewickich
Z dziejów oświaty i Związku Nauczycielstwa Polskiego w byłym powiecie skierniewickim
Cytat za monografią E. Włodarczyka